355a

Do o. Antonio Vivody, redaktora włoskiego RN

Oryg.: rkps Archiwum Prowincji OO. Franciszkanów (OPMCon). w .Padwie. Sześć kart dwustr. zapis. List na blankiecie z nadr.: Mugenzai"Seibo no Sei Furanshisuko Kai | Mugenzai no Sono | Hongochi. Nagasaki.|Japan. Asia. - Fotokop.: AN.
Mugenzai no Sono, 12 III 1932

[E]vv[iva] l’Immacolata!

Maria!

Carissimo Padre!

Ho ricevuto la lettera con il "Cavaliere". Si immagini la gioia. Tutti in ginocchio ringraziavamo l’Immacolata. Frati polacchi in polacco e i Frati giapponesi in giapponese. Faccia Ella quel che vuole. - Mi pare, che sarebbe bene lasciare (omettere) le parole "per i centri di Veneto" e inviare in tutti i centri d,Italia. Il "Cavaliere" polacco ha omesso anche le parola: "foglietto della Pia Unione "Milizia di Maria Immacolata" per poter far entrare il "Cavaliere" ogni dove, dappertutto. Soltanto nelle pagelle di M.I. è scritto, che l’organo è il "Cavaliere dell’Immacolata", affinché lo sappiano gli associati. Però nel "Cavaliere" così polacco come giapponese ci sono le lettere M.I., come un segno internazionale per il quale gli associati possono riconoscere il proprio organo benché non sappiano la lingua nel [la] quale è scritto (annetto la copertina). Anche la statua dell’Immacolata è simile. Ho fiducia, che l’Immacilata farà che anche il "Cavaliere" suo nella lingua italiana si svilupperà molto. Ma è molto bene, che comincia umilmente con poco.

Ancora noi pensiamo così, che le offerte date alla causa dell’Immacolata fanno una sola cosa, benché siano date in diverse parti del mondo, perché lo scopo per il quale sono date è uguale. Si capisce che questi soldi non sono proprietà nostra. Noi soltanto siamo amministratori ed esecutori della volontà dei benefattori, perciò non possiamo per qualche altro scopo spendere questi soldi, benché fosse molto buono e santo scopo, ma non quello al quale erano date. Partendo da questo principio aggiungo anche io qualche cosa dal Mugenzai no Sono - poco, perché dalla Missione - e credo, che tutti i centri d’Italia contribuiranno, perché le offerte date da[gl]i associati sono precisamente per la causa dell’Immacolata.

Ancora vedo che il bollettino è l’organo della "primaria".

19 IV 1932

Già più di un mese è fuggito ed io ancora non ho potuto finire la lettera - si immagini.

Nel frattempo i dollari, che volevo mandarle sono già "spariti"; dunque non invio nulla di soldi... Immacolata però ci penserà - è vero?

Ho "risentito" dalla lettera, che anche delle difficoltà non mancavano: questo è anche il segno, che la cosa è dell’Immacolata. - Che tutti quanti noi altri siamo sempre indegni strumenti, questo è verissimo, perché sempre non rispondiamo alla grazia di Dio come si dovrebbe.

È tutto verissimo [quello] che Lei scrive, cioè: che la Medaglia Miracolosa rivelata dall’Immacolata stessa e voluta da Essa è la nostra palla e scudo.

- Si è fatto il 25 IV [1932]

Dandosi interamente e senza nessuna eccezione all’Immacolata si appartiene di fatto al terzo grado di M.I. e bisogna essere preparati a soffrire molto per l’Immacolata perché non soltanto è scritto "Ipsa conteret caput tuum", ma anche "et tu insidiaberis calcaneo Eius" [Gen 3,15], dunque anche noi altri, che siamo lo strumento nella Sua mano immacolata, egli, serpente infernale, insidierà, benché tante volte per mezzo de[gl]i uomini molto buoni in sè e che agiranno nell’ottima intenzione.

I tre gradi me [li] rappresento così: il primo è M.I. secondo la pagella (primitiva stampata in Amelia 1920) cioè come Pia Unione e colla clausola nei "Mezzi" § 2 "secondo il proprio zelo e prudenza" ("secundum possibilitatem in diversitate status, conditionis, occasionis, quod zelo et prudentiae uniuscuiusque commendatur"). Secondo dunque diverso zelo, diversa intensità e l’estensione dell’azione privata.

Grado secondo - M.I. 2 - contiene inoltre l’azione sociale cioè suppone un’unione nel senso più stretto ("sodalitas" secondo il Codice) nella quale c’è anche lo statuto adattato alla qualità dei soci i quali ogni tanto (ogni mese per es.) si raccolgono, fanno la relazione del lavoro fatto, esaminano gli impedimenti e gli aiuti indicati dall’esperienza nelle loro circostanze, stabiliscono il piano d,azione per il prossimo futuro (e lontano) e pregano insieme in queste radunanze. Al valore delle decisioni e elezioni appartiene l’approvazione del moderatore (cioè l’ubbidienza, la Volontà di Dio, dell’Immacolata). - Prima di essere accettato a questo grado bisogna dar la prova del[lo] zelo per l’Immacolata.

Il terzo grado [M.I.] poi non si limita soltanto

3 V 1932

a qualche atto "quod zelo et prudentiae uniuscuiusque commendatur", non ha dei limiti secondo il diverso zelo come nel M.I. 1, neppure si restringe soltanto ai limiti di qualche statuto, ma si dà all’Immacolata e lavora per Essa senza nessun limite. - Questo è M.I. 3.

Domanda che significano le parole "ad quam maximam gloriam Dei per salutem et sanctificationem quam maximam mediante Immaculata, omnes passiones, actiones, vita, mors et aeternitas"? - Così offrire tutto è precisamente M.I. 3.

Intanto venne già la sua seconda lettera e 3 numeri del "Cavaliere". Veramente aspettavo poi un po’ per ricevere il secondo numero, ma non veniva. Adesso insieme 3. Qualche volta però il diavolo ruba le lettere. Sono certo, che se l’Immacolata lo vorrà, sorgerà fra poco la tipografia del "Cavaliere" e "Immaculatum". La parola polacca Niepokalanów ha una significazione simile a "Gregorianum", "Angelicum" etc. dunque forse in latino "Immaculatum". Come sarebbe in italiano non lo so.

Dice: "per aspera ad astra". Certamente chi lavora per l’Immacolata bisogna che soffra molto. E l’Immacolata ha anche sofferto molto. E poi l’amore si nutrisce proprio colle croci. - Tutti noi siamo vilissimi, ma anche felicissimi - è vero? - strumenti nella carissima mano della Mamma.

Leggo la carta inviatami con i "gradi della devozione a Maria". Benché già il nome è un po’ diverso cioè "gradi della devozione a Maria" e "gradi della Milizia d’Immacolata" però il terzo grado della devozione è proprio M.I. cioè "totalis suimetipsius B.M.V. oblatio" e nell’atto della consacrazione (quello primitivo) nella prima parte sono esposti i particolari di questa oblazione: "[...] suppliciter petens, ut me totum et totaliter tamquam rem et proprietatem Tuam assumere et mecum, cum omnibus potentiis animae et corporis, cum tota vita, morte et aeternitate mea, quidquid Tibi magis placet, facere digneris".

In questo grado di devozione si può praticamente distinguere quelli, che non si obbligano d’impiegare tutti i mezzi per guadagnare tutto il mondo all’Immacolata, ma secondo lo zelo privato (M.I. 1), oppure secondo, inoltre, le prescrizioni dello statuto (M.I. 2) e quelli che tolgono anche nello zelo ogni argine, e questi ultimi saranno M.I. 3.

La pagella di M.I. (redazione primitiva) è dunque generica. I tre gradi sono le specie fondate sul "III Media [punto] 2", cioè: "Omnia legittima media secundum possibilitatem in diversitate status, conditionis, occasionis, quod zelo et prudentiae uniuscuiuque commendatur". Chi è nel M.I. ed in qualche grado vuole privatamente spiegare questo zelo è M.I. 1, cioè Pia Unione. Chi inoltre appartiene all’organizzazione di M.I. e così si obbliga a qualche statuto anche è M.I. 2. Chi poi vuole eseguire, spiegare [lo] zelo senza limitazioni diventa M.I. cioè secondo [lo] stretto senso della parola e secondo l’atto di consacrazione: "utaris [...] me et [...]" etc. Così anche quelle anime, delle quali Lei scrive potranno far parte di M.I. 3.

Ed adesso qualche cosa per Lei, per Lei solo. E’un segreto.

L’Immacolata ci dirige per mezzo dell’ubbidienza. Nel capo XII della Regola è però scritto: "Quicumque [...] voluerint ire inter Saracenos et alios infideles, petant [...]". Allora i Superiori non possono obbligare nessuno, dunque l’Immacolata, alla quale vogliamo guadagnare il mondo intero, ha quasi le mani in po’ legate. E M.I. 3 non conosce, non sopporta nessun limite. Dunque gli abitanti (professi) di Mugenzai no Sono hanno chiesto ed ottenuto dal M[olto] R[everendo] P[adre] Provinciale il permesso di fare perfino un quarto voto (sarà privato) di essere pronti per l’Immacolata [ad] andare dove e quando i Superiori invieranno, senza riguardo alle difficoltà e pericoli. Questo abbiamo fatto qui tutti. Può anche Lei domandare un tale permesso al proprio M[olto] R[everendo] P[adre] Provinciale. Non è necessario raccontare tutto se non sarà bisogno, se Lei non sarà domandato dai Superiori, che devono tutto sapere. Agli altri è meglio non dire nulla di questo. È ancora troppo presto. E poi quanto più umilmente e nascostamente tanto meglio. - Dunque sia un vero segreto davanti a quelli che non hanno obbligazione di saperne.

Preghiamo a vicenda che l’Immacolata non ci permetta di impicciare al lavero di Lei Stessa.

Suo

fr. Massimiliano M-a Kolbe

PS - È venuta qui una nave italiana da guerra "Trento". Uno dei soldati, incontrando un Fratello, che ha dato a loro le medaglie miracolose, ha dato anche il suo indirizzo. Sarà però meglio inviargli il "Cavaliere" italiano. L’indirizzo è Torp. E. - Bianchini Antonio - R.N. Trento - Ministerio Marina - Roma. In questa nave servono 800 marinai.

E gli altri centri d,Italia prendono il "Cavaliere"?

L’Immacolata ci aiuta molto. Adesso abbiamo comprato e composto una nuova macchina tipografica due volte più grande di quella di finora. Così potremo, cominciando dal mese di maggio, stempare il "Cavaliere" in 32 pagine. - Gloria all’Immacolata!

Con [il] "Cavaliere" polacco scambiamo la corrispondenza ogni 2 settimane. Sarebbe forse bene almeno ogni mese scambiare la corrispondenza (un po’ di notizie) fra il "Cavaliere" giapponese e italiano.

Uno dei missionari venuto a visitarci disse così: Voi neppure sapete quanto bene fate per mezzo del "Cavaliere"; io nel mio viaggio ho trovato che ci sono dei casi che i pogani vengono al missionario per la istruzione religiosa, perché hanno letto "il Cavaliere".

Finisco, è tardi

fr. Massimiliano

[Przekład polski]

Niech żyje Niepokalana!

Maryja!

Drogi Ojcze!

Otrzymałem list wraz z "Cavaliere" [ 1 ]. Proszę sobie wyobrazić radość. Wszyscy na kolanach podziękowaliśmy Niepokalanej. Bracia Polacy po polsku, a bracia Japończycy po japońsku. Niech Ona czyni, co chce. Wydaje mi się, że byłoby dobrze opuścić (zaniechać) słowa "dla ośrodków weneckich" i wysyłać do wszystkich ośrodków włoskich. "Rycerz" polski opuścił również słowa: "pisemko Pobożnego Związku Rycerstwa Maryi Niepokalanej", aby umożliwić "Rycerzowi" dostęp do każdego miejsca, wszędzie. Tylko w dyplomikach MI napisano i że organem [MI] jest "Rycerz Niepokalanej", aby stowarzyszeni o tym wiedzieli. Jednak w "Rycerzu" tak polskim jak i japońskim znajdują się litery MI jako znak międzynarodowy, przez który stowarzyszeni mogą rozpoznać własny organy chociażby nawet nie znali języka, w jakim jest wydawany (załączam okładkę). Również postać Niepokalanej jest podobna. Spodziewam się, że Niepokalana to sprawi, iż również Jej "Rycerz" w języku włoskim bardzo się rozwinie. Ale jest bardzo dobrze, że zaczyna pokornie od małego.

Jeszcze: my tak myślimy, że ofiary dawane na sprawę Niepokalanej stanowią jedną i tę samą rzecz, chociażby były dawane w różnych częściach świata, gdyż cel, na jaki zostały złożone, jest jednakowy. Rozumie się, że te pieniądze nie są naszą własnością. Jesteśmy tylko administratorami i wykonawcami woli dobrodziejów, stąd nie możemy wydawać tych pieniędzy na jakiś inny cel, chociażby był on bardzo dobry i święty, ale nie ten, na jaki zostały dane. Wychodząc z tej zasady, załączam również coś z Mugenzai no Sono - mało, bo z misji - i sądzę, że dołożą się wszystkie ośrodki włoskie, gdyż ofiary składane praw stowarzyszonych są ściśle dla sprawy Niepokalanej.

Jeszcze widzę, że biuletyn jest organem "prymarii".

19 IV 1932

Już uciekł przeszło miesiąc a ja jeszcze nie mogłem skończyć listu - proszę sobie wyobrazić! W tym czasie dolary, które chciałem Ojcu przesłać, już "znikneły"; więc nie przesyłam żadnych pieniędzy... Niepokalana jednak pomyśli - nieprawdaż?

Z listu "wyczułem", że nie brakowało również trudności: to także jest znakiem, że jest to sprawa Niepokalanej. Jest to jak najbardziej prawdziwe, że my wszyscy jesteśmy zawsze niegodnymi narzędziami, gdyż nigdy nie odpowiadamy na łaskę Bożą tak, jak by należało.

To wszystko, co Ojciec pisze, jest jak najbardziej prawdziwe, to jest, że Cudowny Medalik, objawiony i polecony przez samą Niepokalaną, jest naszą kulką i tarczą.

- Zrobił się 25 IV [1932]

Oddawszy się całkowicie i bez żadnego zastrzeżenia Niepokalanej uzyskuje się przynależność faktyczną do trzeciego stopnia MI i trzeba być przygotowanym do wielu cierpień dla Niepokalanej, ponieważ nie tylko napisano "Ona zetrze głowę twoją", lecz również "a ty będziesz czyhać na piętę Jej" [Rdz 3,15], zatem również na nas wszystkich, którzy jesteśmy narzędziem w Jej niepokalanych rękach, on, wąż piekielny, będzie czyhał, wiele razy używając nawet ludzi bardzo dobrych w sobie i którzy będą działać w najlepszej intencji.

Trzy stopnie tak sobie przedstawiam: pierwszym jest MI według dyplomika (pierwotnego, drukowanego w Amelii 1920), czyli pobożny związek i z klauzulą przy "Środkach" § 2: według własnej gorliwości każdego i roztropności ("secundum possibilitatem in diversitate status, conditionis, occasionis, quod zelo et prudentiae uniuscuiusque commendatur" [ 2 ]). Zatem według różnej gorliwości, różnej intensywności i różnego zasięgu prywatnej działalności.

Drugi stopień - MI 2 - zawiera ponadto działalność zorganizowaną, to jest suponuje związek w sensie ściślejszym ("sodalicja" według kodeksu), w którym również istnieje statut dostosowany do stanu, zawodu itd. członków, którzy od czasu do czasu (na przykład raz na miesiąc) zbierają się, składają sprawozdania z dokonanej pracy, omawiają przeszkody i pomoce podyktowane przez doświadczenie w ich okolicznościach, ustalają plan akcji na najbliższą (i daleką) przyszłość oraz modlą się wspólnie na tych zebraniach. Ważność decyzji i wyborów zależy od zatwierdzenia przez moderatora (czyli posłuszeństwo, Wola Boża, Wola Niepokalanej). Przed przyjęciem do tego stopnia trzeba dać dowód gorliwości dla [sprawy] Niepokalanej.

Trzeci stopień [MI] już się nie ogranicza tylko

3 V 1932

do jakiegoś aktu "quod zelo et prudentiae uniuscuiusque commendatur", nie ma granic według różnicy gorliwości jak w MI 1, ani się nie ogranicza jedynie do ram jakiegoś statutu, lecz oddaje się Niepokalanej i pracuje dla Niej bez żadnych granic. - To jest MI 3.

Pyta [Ojciec], co oznaczają słowa: "Wszystkie doznania, działania, życie, śmierć i wieczność [ofiarować] na jak największą chwałę Bożą przez zbawienie i jak największe uświęcenie za pośrednictwem Niepokalanej"? - Ofiarowanie w ten sposób wszystkiego - to właśnie MI 3.

Tymczasem nadszedł drugi list Ojca i trzy numery "Cavaliere". Naprawdę czekałem trochę na otrzymanie drugiego numeru, ale nie nadchodził. Teraz razem trzy. Jednak niekiedy diabeł kradnie listy. Jestem pewny, że jeżeli Niepokalana zechce, powstanie wkrótce drukarnia "Cavaliere" i "Immaculatum" [ 3 ]. Polskie słowo Niepokalanów ma podobne znaczenie jak "Gregorianum" [ 4 ], "Angelicum" [ 5 ] itd., więc może po łacinie "Immaculatum". Nie wiem, jak by to było po włosku [ 6 ].

[Ojciec] mówi: "per aspera od astra [ 7 ]. Trzeba, oczywiście, aby ten, kto pracuje dla Niepokalanej, wiele wycierpiał. I Niepokalana również dużo wycierpiała. A zresztą miłość karmi się właśnie krzyżami. My wszyscy jesteśmy bardzo nędzni, lecz także bardzo szczęśliwymi - nieprawdaż? - narzędziami w najdroższych rękach Mamusi.

Czytam kartę nadesłaną mi ze "stopniami nabożeństwa do Maryi". Jakkolwiek nazwa jest nieco różna, to jest "stopnie nabożeństwa do Maryi" i "stopnie Rycerstwa Niepokalanej", jednak trzeci stopień nabożeństwa jest właściwy dla MI, to jest "całkowite ofiarowanie samego siebie Najświętszej Maryi Pannie", a w akcie poświęcenia (tym pierwotnym)w pierwszej części są wyłożone szczegóły takiego ofiarowania: "[...] kornie błagając, abyś mnie całego i zupełnie za rzecz i własność swoją przyjąć raczyła i uczyniła ze mną wraz ze wszystkimi władzami mej duszy i ciała, z całym mym życiem, śmiercią i wiecznością, cokolwiek Ci się podoba".

Na tym stopniu nabożeństwa można praktycznie odróżnić tych, którzy się nie zobowiązują używać wszelkich środków do zdobycia całego świata dla Niepokalanej, lecz [działają] według prywatnej gorliwości (MI 1), lub też według przepisów statutu (MI 2), od tych, którzy nie stawiają żadnych granic gorliwości i ci ostatni będą [stanowić] MI 3.

Dyplomik MI (redakcja pierwotna) jest więc ogólny. Trzy stopnie są rodzajami opartymina "III Media [pkt] 2" [ 8 ], to jest "Omnia legitima media secundum possibilitatem in diversitate status, conditionis, occasionis, quod zelo et prudentiae uniuscuiusque commendatur" [ 9 ]. Ten, kto należy do MI i chce w pewnym stopniu prywatnie rozwijać gorliwość - należy do MI 1, tj. do pobożnego związku. Ten, kto ponadto należy do MI zorganizowanej, i w ten sposób zobowiązuje się do [zachowania] jakiegoś statutu, jest w MI 2. Ten zaś, kto chce wykazywać, rozwijać gorliwość bez ograniczeń, staje się MI w sposób doskonały, to jest w ścisłym słowa znaczeniu i według aktu poświęcenia: "abyś mnie całego i zupełnie [...] użyć raczyła [...]" itd. Tak więc również te dusze, o których Ojciec pisze, mogą należeć do szeregów MI 3.

A teraz coś dla Ojca, dla Niego tylko [ 10 ]. Pewien sekret.

Niepokalana kieruje nami przez posłuszeństwo. W rozdziale XII Reguły jest jednak napisane: "Którzy by [...] chcieli udać się do Saracenów lub innych niewiernych, niech proszą [...]". A więc Przełożeni nie mogą nikogo zobowiązywać, przeto Niepokalana, dla której chcemy zdobyć cały świat, ma ręce jak gdyby nieco związane. A MI 3 nie zna, nie znosi żadnych granic. Więc mieszkańcy (profesi) Mugenzai no Sono poprosili i otrzymali od Przewielebnego O. Prowincjała pozwolenie uczynienia także czwartego ślubu (będzie to [ślub] prywatny), że są gotowi dla Niepokalanej udać się tam, dokąd i kiedy Przełożeni ich wyślą, bez względu na trudności i niebezpieczeństwa. Uczyniliśmy to tutaj wszyscy [ 11 ]. Może również Ojciec poprosić o takie pozwolenie własnego P. O. Prowincjała. Nie jest konieczne, by opowiadać wszystko, jeśli nie zajdzie potrzeba, jeśli Ojciec nie zostanie zapytany przez Przełożonych, którzy powinni wszystko wiedzieć. Innym lepiej jest nic o tym nie mówić. Na to jest jeszcze za wcześnie. A wreszcie im pokorniej i bez rozgłosu, tym lepiej. A więc niech to będzie prawdziwy sekret wobec tych, którzy nie mają obowiązku o tym wiedzieć.

Módlmy się nawzajem, aby Niepokalana nie pozwoliła nam przeszkadzać w Jej własnej pracy.

Oddany [Ojcu]

br. Maksymilian M-a Kolbe

PS - Przybył tu włoski okręt wojenny "Trento". Pewien marynarz, spotkawszy jednego z braci, który rozdał załodze Medaliki Cudowne, dał mu również swój adres. Będzie jednak lepiej wysłać mu "Rycerza" włoskiego. Adres ten brzmi: Torp[ediniera] E. - Bianchini Antonio - R[eale] N[ave] Trento - Ministero Marina - Roma. Na tym okręcie pełni służbę 800 marynarzy.

A czy inne ośrodki włoskie pobierają "Cavaliere"?

Niepokalana bardzo nam pomaga. Teraz kupiliśmy i złożyliśmy nową maszynę drukarską, dwa razy większą od dotychczasowej. W ten sposób będziemy mogli, poczynając od maja, drukować "Rycerza" w objętości 32 stron. Cześć Niepokalanej!

Z "Rycerzem" polskim prowadzimy wymianę korespondencji co dwa tygodnie. Może byłoby dobrze przynajmniej każdego miesiąca wymienić korespondencję (nieco wiadomości) między "Rycerzem" japońskim i włoskim.

Jeden z misjonarzy przybyłych do nas w odwiedziny tak powiedział: "Wy nawet nie wiecie, ile dobrego robicie przez «Rycerza»; w mojej podróży przekonałem się, że istnieją przypadki, kiedy poganie przychodzą do misjonarza na naukę religii, gdyż czytali «Rycerza»".

Kończę, jest późno.

br. Maksymilian

[ 1 ] Był to pierwszy numer "Il Cavaliere dell’Immacolata", który ukazał się drukiem 11 II 1932w Padwie. Pierwszym redaktorem włoskiego RN był o. Antonio Vivoda.

[ 2 ] Z dyplomika polskiego MI: "Wszelkie środki, byle godziwe, na jakie pozwala[ją] stan, warunki i okoliczności, co zostawia się gorliwości i roztropności każdego".

[ 3 ] Tj. włoski Niepokalanów.

[ 4 ] "Gregorianum" - zob. Pisma, 1, przyp. 5.

[ 5 ] "Angelicum" - Papieski Uniwersytet św. Tomasza z Akwinu pod kierownictwem OO. Dominikanów, założony w r. 1580 przez papieża Grzegorza XIII, początkowo jako kolegium kształcenia wewnątrzzakonnego. Obecnie obejmuje wydziały: teologiczny, filozoficzny (od r. 1882), prawa kanonicznego (od 1896) oraz (od 1955) dwa instytuty: zagadnień życia wewnętrznego i nauk społecznych. Tytuł uniwersytetu nadał uczelni 7 III 1963 motu proprio Dominicanus Ordo papież bł. Jan XXIII.

[ 6 ] OO. Franciszkanie włoscy, otwierając "Niepokalanów włoski" w 1965 r., przyjęli nazwę "Cittadella dell’Immacolata" - zob. "Comm. Ord." 62 (1965) 144-146. Natomiast ośrodek maryjny w Monte Fasce k. Genui (ówczesna prow. zakonna genueńska) przyjął nazwę "Piccola Città dell’Immacolata" ("Miasteczko Niepokalanej") - zob. tamże, 188.

[ 7 ] "Przez trudności [idzie się] do gwiazd".

[ 8 ] W oryginale wyrażenie obramowane.

[ 9 ] Zob. przyp. 2.

[ 10 ] W oryginale wyraz "tylko" podkreślony dwukrotnie.

[ 11 ] Zob. Pisma, 349, 352, 362 i 372.